NABARRAKO ERRESUMA: EUSKARAREN BATERATZAILEA
Aitzol Altuna Enzunza
(SEGUIDO EN CASTELLANO)
Abenduaren 3a Nabarra eta Euskararen Eguna da
"Euskara modernoaren euskalkiek (gaurkoek) distantzia handiagoa dute elkarren artean euskara klasikoarenak baino (XVI. mendetik XVIII. mendera), eta euskalki horiek, era berean, Erdi Aroko euskararenak baino gehiago (X-XV. mendeak)" Luis Nuñez Astrainek "El euskera arcaico" liburuan (2003).
Iritzi berekoa zen Julio Caro Baroja espainiar antropologoa, "Recorridos históricos" liburuan esan zuenean: "X. mendeko euskara, neurri batean, nahiko finkaturik zegoen oraindik gordetzen dituen ezaugarri fonetiko eta elementu lexikoetan. Agian lehenago ere bai".
Beraz, euskara askoz bateratuago zegoen Erdi Aroaren erdialdeko mendeetan gaur egun baino, Nabarrako erresuma baskoiaren batasun nazionalaren mendeetan.
Fotomuntaia: Eneko Del Castillo
1981ean Koldo Mitxelenaren "Lengua común y dialectos vascos" artikulua argitaratu zen, eta bertan, hizpide dugun gaiari aipamen laburra egiten zion filologoak. Mitxelenak euskalkiak ezin zirela oso antzinakoak izan defendatzen zuen, euskalki guztiek komunean dituzten ezaugarri ugariak oso zaila zirelako antzinakoak edo Erdi Aroaren aurrekoak izatea.
Mitxelenak azaltzen zuenez, latinetik sortutako hitz ugariek antzeko bilakaera izan dutela euskalki guztietan, horietako asko eliza katolikoarekin eta elizkizunekin erlazioa dute, eta horrek adierazten du lurralde osoan modu uniformean zabaldu zirela.
 |
| Abenduaren 3a Nabarra eta Euskararen Eguna da |
"Euskara modernoaren euskalkiek (gaurkoek) distantzia handiagoa dute elkarren artean euskara klasikoarenak baino (XVI. mendetik XVIII. mendera), eta euskalki horiek, era berean, Erdi Aroko euskararenak baino gehiago (X-XV. mendeak)" Luis Nuñez Astrainek "El euskera arcaico" liburuan (2003).
Iritzi berekoa zen Julio Caro Baroja espainiar antropologoa, "Recorridos históricos" liburuan esan zuenean: "X. mendeko euskara, neurri batean, nahiko finkaturik zegoen oraindik gordetzen dituen ezaugarri fonetiko eta elementu lexikoetan. Agian lehenago ere bai".
Beraz, euskara askoz bateratuago zegoen Erdi Aroaren erdialdeko mendeetan gaur egun baino, Nabarrako erresuma baskoiaren batasun nazionalaren mendeetan.
 |
| Fotomuntaia: Eneko Del Castillo |
1981ean Koldo Mitxelenaren "Lengua común y dialectos vascos" artikulua argitaratu zen, eta bertan, hizpide dugun gaiari aipamen laburra egiten zion filologoak. Mitxelenak euskalkiak ezin zirela oso antzinakoak izan defendatzen zuen, euskalki guztiek komunean dituzten ezaugarri ugariak oso zaila zirelako antzinakoak edo Erdi Aroaren aurrekoak izatea.
Mitxelenak azaltzen zuenez, latinetik sortutako hitz ugariek antzeko bilakaera izan dutela euskalki guztietan, horietako asko eliza katolikoarekin eta elizkizunekin erlazioa dute, eta horrek adierazten du lurralde osoan modu uniformean zabaldu zirela.
Gipuzkoar hizkuntzalariak Erdi Aroko euskararen dialekto-marka ezagunen adibideak jartzen zituen, eta hor ikusten da aldaerak edo desberdintasunak txikiak zirela: "X-XI mendeetan nabariak ziren kontrasteak, mendeb. baltz, barri / Beltza, berria, dibergentzia hutsalekoa, material erabilgarriaren eskasiari esker garrantzia irabazi izan ez balu".
"Mendebaldeko desberdintasuna da aldaera nagusia uri/(h)iri, "hiribildua", zeinaren izateko arrazoia ez baitago batere argi, nire ustez: gipuzkeraren ondoren den eremuan, iri besterik ez zegoen, dirudienez, baina Araba hartzen zuen, ekialdeko mugaraino eta are gehiago, bere eremua Arana, adibidez, eta Val de Lana, Nafarroa Garaian (...)".
"Nahiz eta Ili-, Ilun- (-iIon-) milurteko bat lehenago dokumentatua izan huri-, -(h)uri baino, nik lehenezten dut, faute de mieux (hoberik ezean), azken forma horiei lehentasuna eman, ondorengo bokal-aldaketaren ideian aurrekoa baino sinpleagoa zen, eta beste paraleloetan hobeto oinarrituta zegoen, kontrakoa baino.
Nolanahi ere, hemen garrantzitsua den isoglosa, euskalkien aniztasunaren adierazle, 1000. urtearen aurretik ezarrita zegoen, baina hori ez da segurua, susmo hutsa baizik".
NOLA BATERATU AHAL IZAN ZUEN EUSKARA NABARRAKO ERRESUMAK?
V. mendean Mendebaldeko Erromatar Inperioa erori ondoren, asaldura sozial handia zabaldu zen Europa osotik. Baskoien lurraldean herri-matxinaden lehen etapa bat ikus daiteke, nekazari soilei nekez egotz dakiekeena harresitua zegoen Tarazona hiria hartzera iritsi zirelako edo Zaragoza eskualdea suntsitzera, are gehiago, armada franko eta bisigodoak maiz garaituz.
Gaur egun uste da Baskoniako herritarren artean errekrutatutako militar erromatarrak izan zirela armetan altxatu zirenak beren lurraldea defendatzeko, euskaldunak beraz, artikulu honetan azaltzen dugun bezala LEHOINABARRA: CÓMO SURGIERON LOS BURUZAGIS O DIRIGENTES BASKONES
Hasierako nahas-masaren ondoren, baskoien lurraldean entitate politiko bakarra sortu zuten militar hauek, VI-VII mendeetan zehar Baskoniako dukerrian gorpuztutako herri bakar batek sortua, garaiko kronistek aipatzen duten bezala.
Garai honetan ez zen "herriez" pluralean hitz egiten, frankoek, bisigodoek eta geroago musulmanek, baskoi deitzen dioten herri bakarraz hitz egiten dute, berezkoa zuten euskara hizkuntzaren jabea.
Baskoniako hegoaldean, inperialismo germaniarraren aurkako erresistentzia gune bat sortu zen, frankoek "Nauarri" deitu zutena eta IX. mendean Iruñea-Nabarrako baskoien Estatuaren ernamuin bihurtuko zena Orreagako Guda bien ondoren, 778 eta 824 urteetan.
Lizarrako José María Lacarra historialaria (1907-1987): “Euskara erakunde politiko independente bihurtu zen herri oso batek hitz egin zuen, Nafarroako Erresumak”
Nabarrako Estatuak bere osotasunera eta lurralde-hedadurarik handiena Antso III.a Nagusiarekin eta bere seme Antso Gartzea Naiarakoarekin lortu zuen XI. mendean, Erdi Aroan euskarak izan zuen hedadurarik handienarekin bat egiten duen garaia, artikulu honetan azaltzen dugun bezala LEHOINABARRA: NABARRA ETA EUSKARA
Errege hauek izan ziren erresumaren batasun politiko eta erlijiosoa bultzatu zutenak, Antso III.a Nagusia errege nafarrak berak sartu zuen klunitar erlijio-ordena eta erromanikoa penintsulan Leireko San Salvadorretik.
FORU ANTOLAMENDUA: TENENTZIAK, MERINDADEAK, ELIZATEAK ETA LEDANIAK
Nabarrako erresuma edo Estatua, Baskoi Dukerriaren alaba, iraultza politiko-erlijioso-sozial bat izan zen, gaur egun imajinatu ezin duguna, tenentzia edo zentro administratibo ezberdinak sortuz erregeak jarritako tenente batekin, merindadeetan zatituak eta errege-gazteluen eta tenentearen mendeko oinetxe militar sare zabal batek kontrolatua.
Arrada-Rada hiribildua Alta Nabarran 1455. urtean suntsitua izan zen, argazkian garai hartako elementu guztiak ikus daitezke: eliza, gazteluaren dorrea, harresia, oinetxeak, etab. (Argazkia: "Navarra, castillos que defendieron el reino" Iñaki Sagredo Garde). Dokumentatutako izenik zaharrena Arrada (1131), Rada (1192) eta Errada (1201) dira
XI. mende horretan kontaezinak dira ermita eta elizak lehen ia harrizko eraikuntzarik ez zeudenean, auzolanean altxatu zituztenak bizilagun guztiek lehenak eta elizak patrono laikoek zein beste askotan errege-familiak berak.
Horien aurrean eta zinpeko zuhaitzen azpian egingo dira ledanien, kofradien edo unibertsitateen auzo-batzarrak, baita eskualde zabalagoak dituzten elizateetakoak eta merindadeenak ere.
Arturo Campión historialari nafarrak (1854-1937) Antso III.ak bere oinordekoari “biztanleri euskaldun osoa” utzi ziola esaten zuen.Anacleto Ortueta historialari eta politikari bilbotarrak (1877-1959), Europako errege handi honi buruz esan zuen: “Antso III.a Nagusiak zuhurki aukeratu zituen Euskal Estatuaren mugak, Nafarroari eman zizkion mugak geografiko naturalak izan baitziren. Euskal naziotasunaren jeinu babeslea da. Hari esker bizi gara herri gisa”.Ramón Menéndez Pidal historialari espainiarrak (1869-1968): “(Antso Nagusiak) nafar erresuma handi bateratua nahi izan zuen, nagusiki baskoia bere hizkuntzagatik” eta “bere estatuak bere lau seme-alaben artean banatzen ditu, mugak eta herriak egituratzen dituen estadista ausartenetariko bat bezala agertuz, Gartzia oinordekoari dinastiaren orubea utziz, antzinako nafar erreinua, hizkuntza baskoiagatik homogenoa".
Ahozko tradizioko herrixka horietan, oso garrantzitsua izango litzateke alfabetatutako apaizen predikua, normalean elizetako patroi laikoek eurek aukeratzen zituztenak bertokoen artean, beraz, euskaldunak eta beren prediku-lekutik oso hurbil zeudenak.
"Erdi Aroko Artea/Arte Medieval -Bizkaia-" Bizkaiko Foru Aldundia, argazkian Bizkaiko XI. mendeko leiho gehienak. Mende horretako Bizkaiko eliza eta ermita guztiak hemen ikus ditzakegu: LEHOINABARRA: NABARRA CRISTIANIZÓ BIZKAIA
XII. mendean, batez ere Alfontso I.a Borrokalaria eta Antso VI.a Jakintsuaren erregetzan, elizateetako eta hiribilduetako Auzo Batzordeak garatu ziren behin betiko, bertan, herritarrak udal karguetan txandakatzen zirelarik.
Antso III.a Nagusia eta bere oinordekoak fundatutako edo eurekin harreman estua duten tenplu garrantzitsuenak hauexek ziren, Leirez gain: Andra Mari Naiarakoa, San Joan Peñakoa Jakan, San Prudentzio Armentiakoa Alaban, Valpuesta, Donemiliaga Kukulakoa eta San Salbador Oñakoa LEHOINABARRA: EL ROMÁNICO, EL ARTE DEL REINO DE NABARRA
Gipuzkoar hizkuntzalariak Erdi Aroko euskararen dialekto-marka ezagunen adibideak jartzen zituen, eta hor ikusten da aldaerak edo desberdintasunak txikiak zirela: "X-XI mendeetan nabariak ziren kontrasteak, mendeb. baltz, barri / Beltza, berria, dibergentzia hutsalekoa, material erabilgarriaren eskasiari esker garrantzia irabazi izan ez balu".
"Mendebaldeko desberdintasuna da aldaera nagusia uri/(h)iri, "hiribildua", zeinaren izateko arrazoia ez baitago batere argi, nire ustez: gipuzkeraren ondoren den eremuan, iri besterik ez zegoen, dirudienez, baina Araba hartzen zuen, ekialdeko mugaraino eta are gehiago, bere eremua Arana, adibidez, eta Val de Lana, Nafarroa Garaian (...)".
"Nahiz eta Ili-, Ilun- (-iIon-) milurteko bat lehenago dokumentatua izan huri-, -(h)uri baino, nik lehenezten dut, faute de mieux (hoberik ezean), azken forma horiei lehentasuna eman, ondorengo bokal-aldaketaren ideian aurrekoa baino sinpleagoa zen, eta beste paraleloetan hobeto oinarrituta zegoen, kontrakoa baino.
Nolanahi ere, hemen garrantzitsua den isoglosa, euskalkien aniztasunaren adierazle, 1000. urtearen aurretik ezarrita zegoen, baina hori ez da segurua, susmo hutsa baizik".
NOLA BATERATU AHAL IZAN ZUEN EUSKARA NABARRAKO ERRESUMAK?
V. mendean Mendebaldeko Erromatar Inperioa erori ondoren, asaldura sozial handia zabaldu zen Europa osotik. Baskoien lurraldean herri-matxinaden lehen etapa bat ikus daiteke, nekazari soilei nekez egotz dakiekeena harresitua zegoen Tarazona hiria hartzera iritsi zirelako edo Zaragoza eskualdea suntsitzera, are gehiago, armada franko eta bisigodoak maiz garaituz.
Gaur egun uste da Baskoniako herritarren artean errekrutatutako militar erromatarrak izan zirela armetan altxatu zirenak beren lurraldea defendatzeko, euskaldunak beraz, artikulu honetan azaltzen dugun bezala LEHOINABARRA: CÓMO SURGIERON LOS BURUZAGIS O DIRIGENTES BASKONES
Hasierako nahas-masaren ondoren, baskoien lurraldean entitate politiko bakarra sortu zuten militar hauek, VI-VII mendeetan zehar Baskoniako dukerrian gorpuztutako herri bakar batek sortua, garaiko kronistek aipatzen duten bezala.
Garai honetan ez zen "herriez" pluralean hitz egiten, frankoek, bisigodoek eta geroago musulmanek, baskoi deitzen dioten herri bakarraz hitz egiten dute, berezkoa zuten euskara hizkuntzaren jabea.
Baskoniako hegoaldean, inperialismo germaniarraren aurkako erresistentzia gune bat sortu zen, frankoek "Nauarri" deitu zutena eta IX. mendean Iruñea-Nabarrako baskoien Estatuaren ernamuin bihurtuko zena Orreagako Guda bien ondoren, 778 eta 824 urteetan.
|
| Lizarrako José María Lacarra historialaria (1907-1987): “Euskara erakunde politiko independente bihurtu zen herri oso batek hitz egin zuen, Nafarroako Erresumak” |
Nabarrako Estatuak bere osotasunera eta lurralde-hedadurarik handiena Antso III.a Nagusiarekin eta bere seme Antso Gartzea Naiarakoarekin lortu zuen XI. mendean, Erdi Aroan euskarak izan zuen hedadurarik handienarekin bat egiten duen garaia, artikulu honetan azaltzen dugun bezala LEHOINABARRA: NABARRA ETA EUSKARA
Errege hauek izan ziren erresumaren batasun politiko eta erlijiosoa bultzatu zutenak, Antso III.a Nagusia errege nafarrak berak sartu zuen klunitar erlijio-ordena eta erromanikoa penintsulan Leireko San Salvadorretik.
FORU ANTOLAMENDUA: TENENTZIAK, MERINDADEAK, ELIZATEAK ETA LEDANIAK
Nabarrako erresuma edo Estatua, Baskoi Dukerriaren alaba, iraultza politiko-erlijioso-sozial bat izan zen, gaur egun imajinatu ezin duguna, tenentzia edo zentro administratibo ezberdinak sortuz erregeak jarritako tenente batekin, merindadeetan zatituak eta errege-gazteluen eta tenentearen mendeko oinetxe militar sare zabal batek kontrolatua.
Arrada-Rada hiribildua Alta Nabarran 1455. urtean suntsitua izan zen, argazkian garai hartako elementu guztiak ikus daitezke: eliza, gazteluaren dorrea, harresia, oinetxeak, etab. (Argazkia: "Navarra, castillos que defendieron el reino" Iñaki Sagredo Garde). Dokumentatutako izenik zaharrena Arrada (1131), Rada (1192) eta Errada (1201) dira
XI. mende horretan kontaezinak dira ermita eta elizak lehen ia harrizko eraikuntzarik ez zeudenean, auzolanean altxatu zituztenak bizilagun guztiek lehenak eta elizak patrono laikoek zein beste askotan errege-familiak berak.
Horien aurrean eta zinpeko zuhaitzen azpian egingo dira ledanien, kofradien edo unibertsitateen auzo-batzarrak, baita eskualde zabalagoak dituzten elizateetakoak eta merindadeenak ere.
Arturo Campión historialari nafarrak (1854-1937) Antso III.ak bere oinordekoari “biztanleri euskaldun osoa” utzi ziola esaten zuen.
Anacleto Ortueta historialari eta politikari bilbotarrak (1877-1959), Europako errege handi honi buruz esan zuen: “Antso III.a Nagusiak zuhurki aukeratu zituen Euskal Estatuaren mugak, Nafarroari eman zizkion mugak geografiko naturalak izan baitziren. Euskal naziotasunaren jeinu babeslea da. Hari esker bizi gara herri gisa”.
Ramón Menéndez Pidal historialari espainiarrak (1869-1968): “(Antso Nagusiak) nafar erresuma handi bateratua nahi izan zuen, nagusiki baskoia bere hizkuntzagatik” eta “bere estatuak bere lau seme-alaben artean banatzen ditu, mugak eta herriak egituratzen dituen estadista ausartenetariko bat bezala agertuz, Gartzia oinordekoari dinastiaren orubea utziz, antzinako nafar erreinua, hizkuntza baskoiagatik homogenoa".
Ahozko tradizioko herrixka horietan, oso garrantzitsua izango litzateke alfabetatutako apaizen predikua, normalean elizetako patroi laikoek eurek aukeratzen zituztenak bertokoen artean, beraz, euskaldunak eta beren prediku-lekutik oso hurbil zeudenak.
"Erdi Aroko Artea/Arte Medieval -Bizkaia-" Bizkaiko Foru Aldundia, argazkian Bizkaiko XI. mendeko leiho gehienak. Mende horretako Bizkaiko eliza eta ermita guztiak hemen ikus ditzakegu: LEHOINABARRA: NABARRA CRISTIANIZÓ BIZKAIA
XII. mendean, batez ere Alfontso I.a Borrokalaria eta Antso VI.a Jakintsuaren erregetzan, elizateetako eta hiribilduetako Auzo Batzordeak garatu ziren behin betiko, bertan, herritarrak udal karguetan txandakatzen zirelarik.
Etengabeko jarduera politiko-administratibo, elizkoi eta eraikuntza berriak egiteko honek, baskoi erresumako botere politiko eta erlijiosoaren zentroen eskutik, derrigorrez hizkuntza bezalako aspektuen normalizazioa ekarri behar izan zuen lurralde hauetan.
Jose Maria Lacarra historialari nafarrak horrela zioen: "Parrokien eraikuntzarako beharrezko kapitala erregeek ematen zituzten errentetatik zetorrela dirudi (...), erregeek altxor publikoaren kontura egiten zituzten dohaintzak etengabeak dira".
1500. urte inguruan parrokia oraindik erakunde zibila zen, ondoren izen hori kleroaren barrutiak izendatzeko bakarrik geratu zelarik.
Iparraldean ere ("Tierra de Vascos" edo "Euskaldunon Lurra" deitzen zena), Antso III.a Nagusiaren erregealdian, Baskoniako dukea zen Antso Gilen bere osaba eta basailuaren bitartez, elizaren jarduera loratu zen, bertoko Foruak Nabarrako beste guztien oso antzekoak izanik. 
ONDORIOA
"Atlas Histórico de Navarra" (2016) Eneko del Castillo. Euskararen galera ia milimetrikoki bat dator Nabarrako erresumaren inbasio inperialistekin
Nabarrako erresumaren barruan, hizkuntzaren bateratzaile nagusia lurraldearen behin betiko kristautze eta berregituratze politikoan aurkitzen dugu, ledanien eta kofradien, elizateen, merindadeen eta foru-sistemaren barruko tenentzia edo konderrien bitartez.
Araudi politiko-sozial-judizial guzti hori hemen azaltzen dugu: LEHOINABARRA: LAS INSTITUCIONES FORALES DEL ESTADO DE NABARRA
Baina, Nabarrako Estatuak euskararen batasunean duen garrantzia ez da hemen amaitzen, erresuma horretan sortu baitzen lehen euskara "batu" literarioa Errege Etxeak babestutako mugimendu zabal eta garrantzitsu baten bidez, hurrengo artikuluan azaltzen dugun bezala LEHOINABARRA: EL NACIMIENTO DE LA LITERATURA EN EUSKERA
- Euskararen dialektoak hemen azaltzen ditugu:
- Euskararen dialektoak erromatarrak heltzean hemen azaltzen ditugu:
Etengabeko jarduera politiko-administratibo, elizkoi eta eraikuntza berriak egiteko honek, baskoi erresumako botere politiko eta erlijiosoaren zentroen eskutik, derrigorrez hizkuntza bezalako aspektuen normalizazioa ekarri behar izan zuen lurralde hauetan.
Jose Maria Lacarra historialari nafarrak horrela zioen: "Parrokien eraikuntzarako beharrezko kapitala erregeek ematen zituzten errentetatik zetorrela dirudi (...), erregeek altxor publikoaren kontura egiten zituzten dohaintzak etengabeak dira".
1500. urte inguruan parrokia oraindik erakunde zibila zen, ondoren izen hori kleroaren barrutiak izendatzeko bakarrik geratu zelarik.
 | |
| "Atlas Histórico de Navarra" (2016) Eneko del Castillo. Euskararen galera ia milimetrikoki bat dator Nabarrako erresumaren inbasio inperialistekin |
Baina, Nabarrako Estatuak euskararen batasunean duen garrantzia ez da hemen amaitzen, erresuma horretan sortu baitzen lehen euskara "batu" literarioa Errege Etxeak babestutako mugimendu zabal eta garrantzitsu baten bidez, hurrengo artikuluan azaltzen dugun bezala LEHOINABARRA: EL NACIMIENTO DE LA LITERATURA EN EUSKERA
- Euskararen dialektoak hemen azaltzen ditugu:
- Euskararen dialektoak erromatarrak heltzean hemen azaltzen ditugu:
EL REINO DE NABARRA: UNIFICADOR DEL EUSKERA
Aitzol Altuna Enzunza
|
| El 3 de diciembre es el día del euskera y de Nabarra |
"Los dialectos del vasco moderno (los actuales) tienen más distancia entre sí que los del vasco clásico (siglos XVI al XVIII), y estos, a su vez, tienen más que los del vasco medieval (siglos X-XV)" Luis Núñez Astrain en su libro "El euskera arcaico" (2003).
De la misma opinión era el antropólogo español Julio Caro Baroja, como en su libro "Recorridos históricos": "El idioma vasco del siglo X estaba, hasta cierto punto, bastante fijo en rasgos fonéticos y elementos léxicos que aún conserva. Quizás incluso antes" .
Por tanto, el euskera estaba mucho más unificado en los siglos centrales de la Edad Media que en la actualidad, siglos de la unidad nacional del reino baskón de Nabarra.
|
| Fotomontaje: Eneko Del Castillo |
En 1981 se publicó el artículo de Koldo Mitxelena "Lengua común y dialectos vascos", donde hacía una breve mención al tema que nos ocupa. En él defendía la tesis de que los dialectos no podían ser muy antiguos y exponía que la gran cantidad de características comunes a todos los dialectos sería improbable si estos fueran tan antiguos y anteriores a la Edad Media.
Según explicaba Mitxelena, las numerosas palabras surgidas del latín tuvieron una evolución similar en todos los dialectos del euskera, muchas de ellas relacionadas con la Iglesia Católica y sus cultos, lo que indica que se extendieron uniformemente por todo el territorio.
El lingüista gipuzkoano ponía ejemplos de las marcas dialectales medievales del euskera conocidas, donde se ve que eran mínimas: "Ya por los siglos X-XI eran manifiestos los contrastes, occid. baltz, barri/p. Negro, nuevo, con una divergencia insignificante, si no hubiera ganado importancia gracias a la escasez de material utilizable".
"La oposición occidental es la entidad principal. (h) uri/p. (h)iri, "villa", cuya razón de ser no está nada clara, a mi entender: en la zona que es después de dialecto guipuzcoano, sólo había iri, como parece, pero abarcaba Álava, hasta su frente oriental y más aún, ya que su ámbito comprendía Arana, por ejemplo, y Val de Lana en la (Alta) Navarra (...)".
"Aunque Ili-, Ilun- (-iIon-) se documenta cerca de un milenio antes que huri-, -(h)uri, yo me inclino a darle prioridad, faute de mieux (a falta de algo mejor), a estas ultimas formas en la idea de el cambio de vocal posterior a anterior era más sencillo, y estaba mejor sustentado en paralelos, que lo contrario.
En cualquier caso, la isoglosa que aquí importa, indicación de diversidad dialectal, ya estaba establecida hacia el año 1000 antes, pero esto no es un hecho, sino una mera conjetura".
¿CÓMO PUDO EL REINO DE NABARRA UNIFICAR EL EUSKERA?
Tras la caída del Imperio Romano Occidental en el siglo V, se produjo una gran convulsión social en Europa. En el territorio baskón se puede ver una primera etapa de revueltas populares que difícilmente pueden atribuirse a simples campesinos, porque llegaron a tomar la ciudad de Tarazona que estaba fuertemente amurallada, o a devastar la región de Zaragoza, incluso venciendo frecuentemente a los ejércitos francos y visigodos.
Hoy en día se cree que fueron los propios militares romanos reclutados entre el propio pueblo baskón quienes se alzaron en armas para defender su territorio y que era euskaldun de idioma, tal y como explicamos en el siguiente artículo LEHOINABARRA: CÓMO SURGIERON LOS BURUZAGIS O DIRIGENTES BASKONES
 |
Tras el desorden inicial, esto militares crearon en el territorio baskón una única entidad política de un único pueblo encarnado en el ducado de Baskonia a lo largo de los siglos VI-VII del que hablan los cronistas de la época.
Ya no se hablaba de "pueblos" en plural, los francos, los visigodos y más tarde los musulmanes, hablan de un único pueblo al que llaman baskón con un único idioma que era el euskera.
En el sur de Baskonia surgió un núcleo de resistencia al imperialismo germánico que los francos denominaron "Nauarri" y que se convertiría en el germen del Estado baskón de Pamplona-Nabarra en el siglo IX tras las dos Batallas de Orreaga en los años 778 y 824.
|
| El historiador estellés José María Lacarra (1907-1987): “El vascuence fue hablado por todo un pueblo que se constituyó en entidad política independiente, el reino de Navarra”. |
El Estado Nabarro alcanzó su plenitud y su máxima extensión territorial con Sancho III el Mayor y su hijo Sancho Gartzea el de Nájera en el siglo XI, período que coincide con la máxima extensión del euskera en época medieval, tal y como explicamos en LEHOINABARRA: EL EUSKERA Y EL REINO DE NABARRA
Estos reyes fueron los que impulsaron la unidad política y religiosa del reino, fue el propio rey nabarro Sancho III el Mayor quien introdujo la orden cluniense y el románico en la península desde San Salvador de Leire.
ORDENAMIENTO FORAL: TENENCIAS, MERINDADES, ANTEIGLESIAS y LEDANÍAS
El reino o Estado de Nabarra, hija del Ducado Baskón, supuso una revolución político-religioso-social que hoy no podemos imaginar, creando diferentes tenencias o centros administrativos con un tenente puesto por el rey a la cabeza, divididas a su vez en merindades y con una maraña de castillos reales así como de "cabos de armería" de señores militarmente subordinados al tenente.
Villa de Arrada-Rada en Alta Nabarra del siglo X-XI, destruida en el año 1455, en la foto se observan todos los elementos de la época: iglesia, torreón del castillo, muralla, casas solariegas etc. (Foto del libro "Navarra, castillos que defendieron el reino" Iñaki Sagredo Garde). El nombre más antiguo documentado es Arrada (1131), Rada (1192) y Errada (1201)
En ese siglo XI son innumerables las ermitas e iglesias donde antes apenas había construcciones de piedra, levantadas las primeras en "auzolan" por todos los vecinos y las iglesias por patronos laicos y muchas otras veces por la propia familia real.
Delante de ellas y bajo árboles juramentales se harán las Juntas Vecinales de las ledanías, cofradías o universidades de las barriadas, así como las de las anteiglesias con comarcas más extensas y después de las merindades.
|
El historiador nabarro Arturo Campión (1854-1937) decía que Sancho III dejó a su primogénito “toda la población euskara”. El historiador y político bilbaíno Anacleto Ortueta (1877-1959) sobre este gran rey europeo dijo: “Sancho III el Mayor eligió sabiamente las fronteras del Estado Vasco, pues los límites que dio a Navarra fueron los geográficos naturales. Es el genio tutelar de la nacionalidad vasca. Gracias a él vivimos como pueblo”. El historiador español Ramón Menéndez Pidal (1869-1968): “(Sancho el Mayor) quiso unificar un gran reino navarro, predominantemente vascón por su lengua” y "reparte sus estados entre sus cuatro hijos, apareciendo como uno de los más audaces estadistas estructuradores de fronteras y de pueblos, dejando al primogénito García el solar de la dinastía, el antiguo reino de Navarra, homogéneamente vascón por su lengua». |
En estas pequeñas poblaciones de tradición oral, sería muy importante la predicación de clérigos alfabetizados, generalmente elegidos por los propios patronos laicos de la iglesias entre los naturales que por tanto también eran euskaldunes y muy allegadas a su lugar de predicación.
"Erdi Aroko Artea/Arte Medieval -Bizkaia-" Diputación de Bizkaia, gran parte de las ventanas del siglo XI de Bizkaia. Toda las iglesias y ermitas bizkaínas de este siglo las podemos ver en LEHOINABARRA: NABARRA CRISTIANIZÓ BIZKAIA
En el siglo XII, sobre todo bajo los reyes Alfonso I el Batallador y Sancho VI el Sabio, se desarrollaron definitivamente las Juntas Vecinales de las anteiglesias y de las villas, donde los propios vecinos iban turnándose en los cargos municipales.
Santa María la Real de Nájera, San Juan de la Peña en Jaca, San Prudencio de Armentia en Alaba, Valpuesta, San Millán de la Cogolla y San Salvador de Oña son templos fundados o con estrecha relación con Sancho III el Mayor y su hijos además de Leire.
| LEHOINABARRA: EL ROMÁNICO, EL ARTE DEL REINO DE NABARRA |
Esta frenética actividad político-administrativa, eclesiástica y constructiva, debió traer consigo una normalización en estas tierras de aspectos como el idioma de la mano de los centros de poder político y religioso del reino baskón.
Al respecto, comentaba el historiador nabarro José María Lacarra: "fundamentalmente parece que el capital necesario para la construcción de las parroquias procedía de las rentas que concedían los reyes (...), las donaciones que los reyes hacían con cargo al tesoro público son constantes".
Hacia el año 1500 la parroquia aún era una institución civil, posteriormente ese nombre quedó exclusivamente para designar las demarcaciones del clero.
 |
| Sancho III el Mayor coronando a su hijo mayor, Sancho Gartzea el de Nájera |
En Tierras de Vascos (Iparralde) también floreció la actividad eclesiástica bajo el reinado de Sancho III el Mayor a través de su tío y vasallo el duque de Baskonia Sancho Guillermo, de quien posteriormente heredó el ducado el rey de Nabarra, siendo sus Fueros muy semejantes al del resto de los territorios nabarros.
CONCLUSIÓN
|
| "Atlas Histórico de Navarra" (2016) Eneko del Castillo La pérdida del euskera coincide casi milimétricamente con las sucesivas invasiones imperialistas del reino de Nabarra. |
Dentro del reino de Nabarra el gran unificador del idioma lo encontramos en la definitiva cristianización y reestructuración política del territorio en ledanías-cofradías, en las anteiglesias, merindades y a las tenencias o condados dentro del sistema foral.
Todo este entramado político-social-judicial lo explicamos en: LEHOINABARRA: LAS INSTITUCIONES FORALES DEL ESTADO DE NABARRA
Pero, la importancia del Estado de Nabarra en la unificación del euskera no acaba aquí, ya que fue en este reino donde se creó el primer euskera "batua" literario mediante un importante y extenso movimiento patrocinado por la Casa Real, tal y como vemos en el siguiente artículo LEHOINABARRA: EL NACIMIENTO DE LA LITERATURA EN EUSKERA
- Los dialectos del euskera los comentábamos en:
- Los dialectos del euskera a la llegada de los romanos los comentábamos en: LEHOINABARRA: LOS DIALECTOS DEL EUSKERA A LA LLEGADA DE LOS ROMANOS
