EUSKARAZKO LEHEN HITZAK
Aitzol Altuna Enzunza
2022ko azaroaren 14ko Nafarroan:
"Aurkikuntza historikoa da. Aranzadi Zientzia Elkarteko ikertzaileek euskal hizkuntzan idatzitako testurik zaharrena aurkitu dute (gaurko euskararen aurrekaria), K.a. I. mendekoa den eskuko brontzezko xafla batean. Irulegiko herrixka zaharreko etxebizitza baten indusketan aurkitu zuten (Arangurengo mendilerroko gaztelua, Iruñetik 14 kilometrotara).
 |
Irulegiko gaztelua Erdi Aroan, aurkikuntza egin den tokia, azpian baskoien kastroa aurre-erromatarra |
Piezak —bost hitzeko inskripzioarekin, lehenengoa "sorioneku"— azken urteetan espekulatu izan den bezala frogatzen du baskoiak alfabetatuta zeudela eta berezko sistema grafikoa zutela, paleohispanikoaren aldaera batetik eratorria.
Ari garen pieza, brontzezko xafla bat da, %53,19ko eztainua, %40,87 kobrea eta %2,16 beruna dituena. Hori ohikoa da antzinako aleazioetan. Objektua ebakita dago eskuineko esku baten forma eskematiko samarra baina tamaina naturalekoa irudikatzeko. Xafla laua da hatzamar ahurraren aldean, baina bizkarraldean azazkalen forma du nahiz eta ez diren kontserbatu, hauskorrak direlako eraztun-hatzei, bihotzari eta erakusleari dagozkienak. Piezak 143,1 mm-ko altuera du, 1,09 mm-ko lodiera eta 127,9 mm-ko zabalera, eta 35,9 gramoko pisua. Eskumuturrean 6,51 mm-ko diametroko zulaketa du, pieza euskarri bigunean (ziur aski zurezkoa) sartzean sortu zena, agian, ateetan jartzen ditugun Eguzki-Lore baten funtzioa zuen.
 |
| Irulegiko eskua etxebizitzaren sarreran dagoen epigrafe erritu eta apotropaikotzat hartzen da. Gainera, sorioneku hitzaren erabilerak (zorionekoa/zorionekoa) mundu pertsonal, erritu eta immateriala adierazten du, zalantzarik gabe". |
HILARRIAK
Hilarri edo “gizon-harri” asko, euren formagatik, lurperatutako buruen antzekoak dira, "gogoa" edo arima zegoen gorputzaren atala.
Sinbolo astralak dituzten hilarriak baino ez dira. Gehienak zentrokideak, hau da, erdigunetik ateratzen dira gainerako irudiak modu simetrikoan.
Erromatar garaiko hilarri gutxi batzuetan, euskarazko lehen hitzak agertu dira, baita jaiko eta jainkosei animalien opari-eskaintzak edo sakrifizioak egiteko aldare-harri edo "ara votivoetan".
 |
| Elorrio Argiñetako Goi Erdi Aroko hilarriak |
EUSKAL HILARRIAK
Pedro Zarrabeitia Miñaurrek (Bilbao 1939-2018) "Estelas discoidales de Euskal Herria" liburuan zioen (Pamiela arg. 2011), Zuberoan esaten dela estela hauek “(h)ilargiaren” formak zirela, eta hortik datorrela “hil-(h)arriak” hitza. Izan ere, tradizioaren arabera, ilargi betearen irudikapenak ziren, hildakoen arima gaueko astrora ez itzultzeko eta beraz Ama-Lurran gelditzeko.
Baina, orokorki onartuena, antropomorfoak direla da, lepoa eta sorbalda dituztela hain zuzen. Aipatutako aurreko liburu horretan, argazki eta marraztutako estela asko daude, non gure arbasoen aberastasuna eta aniztasun sinbolikoa ikusten den: “sinbolo astralen bilgarri antropomorfoak izango lirateke (…)".
Beraz, "prozesu mental eskematiko eta adierazgarrian, abstrakziorako gaitasun harrigarrian, gure arbasoek: eguzkiaren, ilargiaren eta astroen forma eta mugimendua identifikatzen zuten zirkuluekin, arkuekin, gurpilekin edo hasiera eta amaierarik gabeko lakio eta espiralekin; eguzki-argia sei petalo edo gehiagoko lore eta punta anitzeko izarrekin adierazita; eguneko eta gaueko zikloak edo erritmoak, urtaroak ilargi-periodoak uhin-lerro edo sigi-sagan, lerro errepikatuekin eta txandakatutako triangelu txikietako zenefa batekin”.
Zarrabeitiak zioenez, gehienak destokituta egon arren, uste zen, ekialdera begiratzen zutela, Eki edo Eguzki jainkosaren jaiotzara, euskal erlijio matriarkalistaren barruan, zelten edo erromatarren patriarkalen kontrakoa zena; euskaldunentzat, eguzkia emakumezkoa da, "eguzki amandrea".
"Eguzkia irudikapen astrala izatetik, Jainko kristauaren irudikapena izatera pasatu zen, ilunpeak gainditzen dituen Espiritu Santuaren argia. Ilgoran dauden ilargiak edo eta sei puntako izarrak dituzten hilarriak ere badaude. Lehen hilarriek, beraz, berezko motibo astralak zituzten, beste Herrietatik erraz bereizten zirenak, batez ere indoeuroparretatik eta iberiarretatik". Beraz, euskaldunok, gure sinbolismo propioa garatu genuen aurrehistorian, gaur arte mantendu duguna ikusiko dugun bezala.
Gaurko Euskal Herria, mende desberdinetako 5.000 hilarri daude, batzuk duela 2.000 urte baino gehiago eginda, osorik, apurtuta edo euren zatiak, Europako gainerako lurraldeak baino askoz gehiago. 2.500 inguru ongi katalogatuta daude, eta beste 2.500, berriz, katalogatzeko zain, asko partikularren eskuetan.
Erromatarren aurreko garaikoak osorik 26 dokumentatu dira Bizkaian, 64 Gipuzkoan, 31 Alaban, 257 Nafarroa Garaian, 358 Nafarroa Beherean, 213 Lapurdin, 204 Zuberoan eta gainera oso ohikoak dira Gaskonian, hau da, Baskonia erromantzatu kontinentalean. Hala ere, gero eta gehiago ezagutzen dira, eta zerrenda hau zaharkitua dago.
Baina, Baskonia edo aintzinako Euskal Herritik oso zabalduak daude hilarri hauek, hona hemen argazki gutxi batzuk:
Saint Bertrand de Comminges: HONTHARR(IS) y ANDOSS
 |
d'Ore eliza Commingen, erromatar aurretiko euskal sinbolo bat, oso ohizkoa gaurdaino eta Herri zelten eta iberiarren artean ezezaguna dena. Kasu honetan, kristau gurutze bat egiteko erabili zuten hainbat mende geroago (Argazkiak Luc Laplagne). Antignac-eko elizako horman (Commiges) marmolezko ara votiva: "Manes jainkoei, Adostennus-i, Andosus-en semea, Bihoxsus bere semeak" Galdakanoko Artetako San Anton Txikerra ermitaren habeetan zeuden eguzki-ikurrak eta gurutze hexapetala, Erdi Arokoak (Kobie aldizkaria 11. alea, Francisco Javier González de Durana Isusi eta M. Barañano Letamendia)  Abendañoen Urgoiti dorretxeko Erdi Aroko armarria, eguzki-ikurrarekin (Galdakano) |
Saint Raymond Museoa Toulousen: NEURE SENI SENDI
Saint Raymond museoa Toulousen:
ILUNNO ANDOSE
Lurda Gazteluko Ara Votivoa edo aldare-harria museo honetan: ASTELLO (Argazkiak: Mentxu Zorita)
Baskoniatik kanpo, Portugalen aurkitu dira hilarri gehien 1.000 bat inguru, baita Kataluniaren iparraldean, baina azken honetan oraindik bada euskal toponimia eta euskaraz hitz egin zen XII. mendera arte gutxienez, artikulu honetan azaltzen dugun bezala: https://lehoinabarra.blogspot.com/2015/09/hasta-cuando-se-hablo-euskera-en.html .
BIZKAIKO KASUA
Bizkaiari dagokionez, adibidez, Berreagako nekropolian -Gamiz-Fikaren eta Zamudioren artean-, zenbait hilarri osorik eta 149 zati aurkitu dira, karieta edo karistiarren Herriarenak (erromatarrek jarritako izena bada ere), guztiak gai geometriko eta astralez apainduak, forma trapezoidalez (%90) edo diskoideez (%10).
Nekropoli eta herrixka hau, Burdin Aroko Bizkaiko lurraldean aurkitutako garrantzitsuenetakoa da (K.a. 350 - 100. urteen artekoa).
Berreaga
Euskal kastro honen indusketan, zeramika autoktonoa aurkitu da, beste zeramika landuago batekin batera, zeltiberiarren antzekoa (Tajo-Duero-Guadiana ibaien eskualdea), eta beste hirugarren zeramika bat, erromatara, “terra sigilata” deiturikoa. Azken bi hauek, merkataritzako trukearen bidez lortuak ziur aski, kastro hau erromatarrak eskualdea konkistatu baino lehenagokoa baita.
Lemoako Elorriagako San Pedrok (Arratia bailara), Bizkaiko epigrafe erromatarren multzo nagusiena biltzen du (inskripzioekin), eta bertan K.o. III-IV. mendeetako bederatzi hilarri ikus daitezke. Horietako hiru latinez daude inskribatuta, adibidez: APRILIS VIT/APRUDALEI AN/NORUMX (Aprilek, Vital semeari eskaintzen dio, 16 urterekin hilda).
 |
Bedia eta Lemoa (Bizkaia) herriei buruzko monografian, Javier Sainz Iraeta historialariak, Elorriagako erromatar garaiko 9 hilarriei buruz hitz egiten digu, gaur egun galduta dagoen Goi Erdi Aroko hamargarren bati buruz ere bai, biztanleriaren jarraipen bat azaltzen duenak: "Apaingarrien ezaugarrien arabera eta Bizkaian agertutako gainerako hilarriekin aldenduz, Elorriagako hilarriak hiru multzotan sailka ditzakegu: - Lehenengo multzokoak estela anepigrafikoak dituzte (II, III, V eta VII), lerro ebaki paraleloen ezaugarriekin apainduak, perpendikularki daudenekin gurutze bat osatuz. Dekorazio mota hau Bizkaiko beste leku batzuetan ere ezagutzen da, batez ere Berreaga mendian. K.o. I. mende inguruan datatu daitezke, eta erromatarren aurreko Herri autoktonoek egin zituzten. - Bigarren taldea, erromanizazio-ezaugarri ugari dituzten estela epigrafikoek osatzen dute. Idazketaren karaktereak, formularioa eta dekorazio-motiboak (motibo astralak eta giza irudien eskematizazioak), Iberiar Penintsulako iparraldeko hilarrien elementu bereizgarriak dira (Alaba, Burgos eta gaurko Kantabria). K.o. III-IV. mendeetan datatu daitezke. Elorriagan, talde honetakoa VIII. hilarria da baina I. hilarria ere sartu behar da, inskripziorik ez badu ere, motibo astralak baititu eta ez baitu gurutze-motibo bereizgarririk. - Hirugarren taldea, eredu mistoa da eta Elorriagan bakarrik hautematen da. Dekorazio epigrafiko erromatarrak, motibo astralak eta lerro ebakiz osatutako gurutze berezia dituzten hilarrien gainean irudikatu zituzten (IV., VI. eta IX. mendeko hilarriak); hau da, lehen eta bigarren multzoko motiboak konbinatzen dira. Horrela, hilarri hauetan, duten gurutze handia inskripzio latinoak eta gainerako hilobi-motiboak baino lehen landu zen, horiek gainean egin ziren, kasu baten, gurutzea moztuz (IX. hilarria) eta besteetan berak zehaztutako espaziora egokitzen saiatuz (IV. eta VI. hilarriak). Beraz, indigenen tradizioaren ondoren egin ziren "probintziako erromatar artea" deritzon ikonografia. Ondorioa beraz, K.o. III. eta IV. mendeen artean, gutxi gorabehera, latinizatutako populazio batek, lehenago indigenek landutako hilarriak berrerabili zituztela da. |
 | |||
Lemoako Elorriaga auzoko erromatarren garaiko hilarria. Bertan, sinbolo guztiak, hala nola "San Andresen gurutzea", lore hexapetalak, ilargi- eta eguzki-sinboloak, edo gurutze grekoak, indigena karistiarrak eginak dira eta ez da zelten sinbolorik ageri. Bertoko euskaldunen sinbologia hau, Erdi Aro osoan erabili zen baskoiengatik.  Elorriaga, Bilboko museo arkeologikoa  Arrigorriaga (Bizkaia), VII. mendekoa. Antzeko hilarria egon zen Elorriagan, aipatutako Goi Erdi Arokoa, gaur egun galduta eta XVIII. mendearen amaieran Iturrizak deskribatua. Bilboko museo arkeologikoa     Bilboko museo arkeologikoa
|
Goi-klaseetako erromatarrek edo funtzionario batzuek bakarrik zekiten idazten, eta hauek, batez ere, “Ager”-eko edo nekazaritzarako egokien ziren hiri handietan bizi ziren (gauza bera gertatuko da Goi Erdi Aroan). Latina erabiltzen zuten idazketa komun gisa, eta grekoa kultura-hizkuntza gisa.
 |
ALDARE-HARRIAK
Kontua da, hilarri horietako gutxi batzuetan, euskaraz hitz gutxi batzuk agertzen direla, jainko-jainkosa pertsonalenak (teonimoak) edo latinera itzuli ezin diren pertsona-izenenak (antroponimoak), eta horregatik heldu zaizkigu Herri hark hitz egiten zuen hizkuntzan idatzita; Goi Erdi Aroan gertatuko den bezala.
Gehienak hilobietako hilarriak edo eta “ara votivoak” dira, jainko pertsonal indigenei edo “man-ei” eskaintzak egiteko aldare-harriak, hala nola Uxueko “Lakubegi” (Alta Nabarra), Bardeetako balkoia deritzona (https://eu.wikipedia.org/wiki/Manak).
 Uxueko taurobolioak, "lacubegi" jainkoari sakrifizioak edo opari-eskaintzak egiteko Nafarroako museoa 2024   |
Luis Nuñez Astrainek, “El euskera arcaico” (2002) bere liburuan, egoera hau ez zela apartekoa aipatu zuen: “euskararen izaera agrafo zaharra, Ingalaterrako hego-mendebaldeko hizkuntza zeltak ere partekatu zuten, galesak, hangoko Herriaren hizkuntza bakarra, hala ere, honek ez zuen inolako arrasto idatzirik utzi. Eta, gainera, idazten ez ziren bi hizkuntza izanik —patuaren ironiak—: bai galesa, bai euskara, mendebaldeko Europako bi hizkuntza bakarrak dira, Erromaren menpe egon arren, gaur egun arte iraun dutenak”.
Baina Irulegiko eskuak, esan bezala, uste hau erdi ustel utzi du, orain badakigulako erromatarren inbasioaren aurretik, baskoiek behintzat, euskaraz idazten zutela, iberiar hizkiz, seguruenik aurkikuntza honek, beste batzuk ekarriko dituela.
Antonio Tovar Valladolideko historialariak (1911-81), Quetzua lurraldean zendutako indigenen hilarrietako testuak eta haien izenak gaztelaniaz daudela esan zuen. Horrek ez du esan nahi guztiek gaztelania bakarrik hitz egiten zutenik, ez eta hizkuntza hori nagusitzen zenik ere, inperioaren hizkuntza zela baizik, bere funtzionarioena eta administrazioarena, ordura arte hizkuntza hegemonikoa zen quetzuak jasan zuen agrafiaren eta jazarpenaren aurrean.
Egoera hau ezaguna zaigu Euskal Herrian, erregimen frankistaren garaia begiratu besterik ez dugu egin behar, hilerrietako izen eta idatzi euskaldunak espainol faszistek kentzeko agindua eman zutenean.
Are gehiago, hilarrietan eta aldare-harrietan, epigrafia zelta ez agertzea oso adierazgarria da; izan ere, epigrafia zelta oso ohikoa da zeltiberia guztian, gainera, iberiar penintsulako zeltak idazkera zuten Herriak zirelako.
Koldo Mitxelena linguista gipuzkoarrak zioenez: “Hizkuntza idatzia, gure Herriko historian zehar erraz egiazta dezakegun bezala, ez da hizkuntza bakarra, ezta hizkuntza arrunta eta ohizkoa ere. Baina, nolabaiteko elebitasuna genuen, goi klase edo talde batzuetan behintzat”.
Aintzineko Euskal lurretan, indoeuropar hizkuntzetan dauden idazki guztiak erromatarren garaikoak dira, penintsulako gainerako lekuetan ez bezala. Horrek, egileak, legionario eta funtzionario erromatarrak izan zirela aditzera ematen digu.
Gainera, zenbait kasutan, hau egiazta daiteke, esate baterako Foruako erromatar asentamenduko hilarri baten inskripzioan (Gernikako itsasadarrean), bertan lurperatutakoa Alpeetako legionario zelta bat dela esan baitu.
EUSKARAZKO LEHEN HITZAK
Bernardo Estornés Lasak (Isaba 1907-Donostia 1999) azaldu zuenez, hilarrietan euskarazko hitz ugari daude, Akitaniako probintzia edo Novenpopulanian erromatarraren “auskoen” artean batez ere. Ausko hitzaren plurala latinez "auski" da eta hortik "a(us)kitano" jentilizioa datorkigu.
Guztira, 400 antroponimo eta 70 teonimo inguru aurkitu dira Akitanian, horietako asko euskaraz, osorik edo zati batean (latinez deklinatuak eta latinezko testu baten zizelatuak), eta gutxi batzuk zelta hizkuntzetan. Kalkuluen arabera, bertan inskribatutako %25a, gutxi gorabehera, gaur egungo euskararen bidez ulertzen da. Baina, litekeena, euskarazkoak diren beste hitz batzuk baztertzen aritzea, dagoeneko galduta daudelako eta ulertzen ez ditugulako.
 |
| Haute, Gascuña: Oidrito jainkoa Neovate eta Harexvate paganoak, borondatez eta zuzenki bere zina bete diote". HAREXVATE= HARETX+ZU+ATE edo agian hobe HAREX+VATE (Harex magoa), non Harex euskarazko "haretxa" da, oraindik Bizkaian haritzaren ordezko bezala erabiltzen duguna, "h"-rekin ere idatzi izan dena (begiratu Euskaltzaindiako Orotariko hiztegian). |
Hauek dira, momentuz, euskarazko izen horiek agertu diren tokiak: Saint-Bertrand-de- Cominges (Haute-Garonne), Baudéan (Hautes-Pyrénées), Saint-Aventin, Haute-Garonne, monte Gar (Haute-Garonne), Luchon (Haute-Garonne), Cadéac (Hautes-Pyrénées), Ardiège (Haute-Garonne), Sain-Gaudens (Haute-Garonne), Loudenvielle (Hautes Pyrénées), Cardeilhac (Haute-Garonne), Saint-Pée-d'Ardet (Haute-Garonne), St.-Béat (Haute-Garonne), Gourdan (Haute-Garonne).
Gascuñako Saint Bertrand de Commiges-en kasua (Lugdunm Convenarun hiri erromatarra), berezia da, euskal hitzak barra-barra agertu baitira. Aran ibarrean (Garona ibaiaren iturburuan), Ponpeio Strabonek lur hauek birpopulatu zituen "menperatutako Iruñeko" baskoiekin (K.a. 75. urtean), horrela behintzat idatzi zuen San Jeronimo Estridongoak, handik mende batzuetara bada ere (Itsaso Baltikoan 372-420 urteetan bizi izan zena).
 |
Antonio Tovar Llorente Valladolideko historialari, hizkuntzalari eta filologoak, erromatar legioak iritsi aurretik, Iberiar penintsulako hizkuntzei buruzko mapa (1911-1985) |
Luis Nuñez Astrainek aipatutako liburuan, honako hau zioen: “Erromatarren garaian, Garona ibaiak populazio handia eta merkataritza indartsua zuen Bordelekin (ibaiaren bokalean), eskualde honen portu nagusi gisa".
Joaquín Gorrochategui, UPV/EHUko irakasleak, konparatiboki aztertu ditu Akitaniako eremu bakoitzeko latinezko hilarrietan dauden izen euskaldunen eta galiar izenen dentsitatea, eta ondorio garbi bat atera du: euskara erabat nagusi zela Adur ibaiaren arroan, Pirinioaren mendebaldean eta Akitaniako Hegoaldean (Baiona-Dax/Akize), tarbellien lurraldea, Akitaniako erromatar konkistari bortizkien aurre egin zuen Herria.
Bitartean, galiarren hizkuntza zeltikoa, bere lurraldetik Toulouse ingurutik sartzen zen (Garona ibaian), Akitaniaren iparraldea eta ekialdean, bertan euskara galduz”.
Estornés Lasak “Orígenes de los vascos” liburuetan jasotzen zuen bezala, euskaraz idatzitako lehen hitz horien laburpena hau litzateke:
“Aher Ama Amoena Andere Arix Arte Asto Atta Bai Begi Bele Bels Berri Bihox Buru Erdi Erri Garr Gison Har Gorri Idi Ili Illun Ilur Itur Ituri Lapur Larra Larra Lehen Lur Neska Sembe Osto Lex Oia Ocho Vasco Viriatu eta abar.
Toulouseko St Raymond museoan,
Barcugnas elizan Luchon-Iluxo: “andere” eta “seme”.
Saint Bertrand de Commiges: “gison”.
Cier de Riviere: "andoston" edo "allovatto".
Hitz hauek, bat datoz gaur egungo euskararekin, atzizkiaren erabilpenarekin edo izen eta adjektiboak direnean, adibidez: "enhar belz".
Koldo Mitxelena filologoak 1961-1962 urteetan idatzitako “Los nombres indígenas de la inscripción de Lerga” lanean, “h”-a maiz erabiltzeak euskararen adierazlea dela erakutsi zigun, penintsulako beste Herriek erabiltzen ez zutena (zeltek edo iberoek), Goi Nafarrako baskoien artean Lergan aurkitutako hilarrian bezala: Umme Sahar fi[lius] Narhungesi Abisunhari filio. Anno XXX (Seme nagusiena, Narhunges-en semea, Abizunhar-en semea”. XI. mendera arte, "h"-aren erabilpena ohizkoa zen euskalki guztietan, Nafarroako Antso Nagusiaren garaiko Arabako Donemiliagako Goldea deritzon dokumentuan irakurtzen den bezala, 1025. urtekoa.
Luis Nuñez Astrainek, honako hau zioen: “Euskara arkaikoaren ezaugarri oso bereizgarria da h (aspirazio-ikurra) izatea, inguruko hizkuntzetan ez zegoelako (hizkuntza zeltak eta iberiarrak), eta horrek asko errazten du hitz arkaikoa euskaldun gisa identifikatzea”. Orain badakigu ere Irulegiko eskuari esker, "T" hizkia ere euskarak ("euskara arkaikoa" deritzona), propioa zuela eta inguruko hizkuntzetatik bereizten zituela eta beste bi txanponetan agertu zena (ontikes eta unambaate).
GAURKO EUSKAL HERRIAN, ERROMATAR GARAIKO EUSKARAZKO HITZAK
Gaur egungo Bizkaian (lurralde karistiarrean), euskaraz izen bat duen hilarri bakarra dago, eta gauza bera Gipuzkoan (baskoien lurraldean). Beraz, euskaraz hitz egin ez zela uste izan da edo gutxi. Baina ideia hau, lehenik eta behin, anakronismo batetik hasten da.
Izan ere, ez da ahaztu behar, lurralde horiek, berez, Erdi Aroan sortzen direla, Baskoniako dukerriaren eta Nabarrako erresumaren barruan (VIII-XI. mendeak). Erromatarren garaian, lur horiek autrigoi (Nerbiotik mendebalera), karistiar (Nerbioi eta Deba ibaiek mugatzen duten eskualdea), barduliar (Deba eta Urumea bitartekoa) edo baskoienak (Bidasoara arte) ziren.
Kasu guztietan, Herri hauek biztanle gehiago zuten nekazaritzarako aproposenak ziren lurretan (Ager), eta hauetan, bai agertu dira euskal hitzak kasu guztietan, batez ere gaurko Alabako lautadan eta Goi Nafarroako Erdialdean, erromatar galtzada inportanteenak pasatzen ziren lekuetatik gertu hain justu.
 |
Atarratzeko Aranheko Maria Madalenaren ermitan aurkitzen den "Herauscorritseheri" eskainiriko erromatar aldare-harria (1986) |
Era berean, ez dira aurkitu ez Lapurdin ez Behe Nafarroan euskarazko izenak dituzten hilarri edo aldare-harririk, eta bakarra dago Zuberoan Pirinioetan, baina inork ez du eztabaidatzen euskaraz hitz egiten zela toki horietan, oro har, akitanoen edo “auskotarren” lurraldeak direlako (lapurdensis, tarbelli edo eta sibuzate azpi-Herriak, hurrenez hurren).
Gainera, jakin behar dugu, erromatarrek, konkistatutako Herriak muinoetatik lautadetara jaitsi zituztela, eta, ondorioz, lautadetan eta nekazal lurretan hiri handiak sortu zirela, ordura arte populaziorik ez zegoen tokiak, hala nola, Alabako lautadan edo Ebroko eskualdean, non saltoki handi bat baitzegoen galtzadei jarraituz.
 |
| Egia da baita, Pirinio geologikoa Anguloko mendian amaitzen dela, Aiarako Artziniega eta Burgoseko Mena bailaren artean. |
Tokiko elite sozial batek, hiri handietan idazten jakingo zukeen eta funtzionario batzuek (zerga gizonek, idazkariek eta abar). Baina, “saltus” edo basoetan bizi zen jendearen artean, berdin Pirinioetako eta euskal mendietako basoetako eremuetan, oso gutxik jakingo zuten.
Gainera, erromatarrentzat, mendikate bera osatzen zituzten gaur Pirinioak eta euskal mendiak deritzogunak, Toloño mendikatea barne.
Euskal Herrian, gaur egun zazpi lurraldetara mugatuta, euskarazko hitzak dituzten hilarri hauek ditugu, erromatarren aurreko Herri guztien lurraldeetan agertu direlarik:
Zuberoa: Atharratze-Tardets, akitano edo auskoen Herrian: Herauscorritsehe.
Gipuzkoa: baskoia zen gaurko Oiartzunen, Andrearriaga hilarria deiturikoa: “Valerio Beltesonis”.
Bizkaia: Foruan (Gernikako itsasadarrean, Oka ibaian), «ara votiva» karistioa "Iviliae" teonimoa duena San Martin parrokian zegoen eta idatzi hau zuen: «Iviliae sacrum M(arcus) Caecilius Montanus pro salute Fusci fili(i) sui posuit. Rai(us) quintio fecit» (Marco Cecilio Montano, Ivilia sakratuari hemen bere semea ekarria bere segurtasunagatik. Raio Quint egina”). Ereñoko marmola gorrian egina eta K.o. I mendekoa.
.jpg)
Alaba: Alaban daude euskarazko hitzak dituzten hilarri edo aldare-harri gehien, segur aski, penintsula iparraldeko erromatarren galtzada nagusia bertatik igarotzen zelako (Asturica-Burdigalam, Iter XXXIV) eta nekazaritzarako egokiena zelako, erromatarren ustiapen nagusia.
Miñao Goien karistiarren lurraldean: Helasse
HELASSE, Miñao Goien (BiBat Museoa, Gasteiz)
Iruña de Oka karistioan (Veleia): Illuna eta Tichia. Berriki Atta (2022), Muna eta Avnia.
Ollabarre karistioan: Aittia.
S. Román de S. Millán barduluan: Lutbelscottio, Luntbelsar antroponimoak.
Angostina, Alegria-Dulantzi eta Araian barduluan ere agertu dira.
Aiarako Artziniegan autrigoien lurraldean: Vinumburus teonimoa.
Beraz, Alaban agertu dira euskarazko hitz asko, Herri horietako batzuk elkartzen ziren lekuan, lurralde erromanizatuena izanik (barduliar, karistiar eta autrigoien lurraldea). Bestalde, Alabako Sonsierrako zati bat baskoia zen eta baskoien artean ere euskarazko hitzak agertu dira.
Karieten edo karistiarren artean, pertsona-izen bat edo bi agertu dira euskaraz, eta beste guztiak latinez edo grekoz (bat bera ere beste hizkuntzetan, oso ezanguratzua dena), Euskal Herriko Unibertsitateko M. Cruz González Rodríguezen eta Marta Fernández Corralen arabera, “El grupo de población caristio en siglo romana por las fuentes escritas” (2020) lanean adierazi zuten moduan:
“Guztira hirurogeita zazpi pertsona izenak agertu dira, eta horien artean segurtasunez berrogei eta bost zehaztu ditzakegu. Horien artean, gutxienez bost pertsona esklabo identifika daitezke (…)
Gehienetan, gainera, latinezko antroponimoak dira, Plinthas izen grekoa izan ezik (…). Azpimarratzekoa da ia antroponimo guztiak latinak direla, egitura izendatu mistoen oso lagin gutxirekin (Aunia Secundinana, Licinus Cantaber, M. Octavius Sabini f. Quir Callicus).
Interesgarria da, halaber, Aunia (edo Avnia, Laudio-Llodio, "v" eta "u" berdin idazten zen garaiko latinean) antroponimo indigena nomenen posizioan erabiltzea, Veleiaren inskripzioetako batean hala jokatuz. Azkenik, Aelia Hellicek nomen misto bat du, latinezko nomen batek eta cognomen grekoak osatua (…). (Baita) Indigena filiazioa duen pertsona izen bat (Munatius Fucus Ambaici f.)". Beraz, Aunia eta Muna euskaraz legoke.
.png)
Morgako Hilarria, Bilboko museo arkeologikoan
.png)
 |
| Hilarri erromatarrak dituzten karieten edo karistiarren lekuak, Euskal Herriko Unibertsitateko Mª Cruz González eta Marta Fernández Corralek “El grupo de población caristio en edad romana a mediante las fuentes escritas” (2020) lanean. |
Iruña Okako Trespuentesko (Transpontem) kontzejuan, Veleiako hiri erromatarrean hain zuzen, aztarnategiaren ondoko etxe batean, XIX. mendean hilarri bat agertu zen, euskarazko emakume izen bi zituenak: “Illuna” eta “Tichia”, Fidel Fitak aipatuak (1883) bere testigantza, baina gero desagertu zirenak: Rhodanus Atili f(ilius) servos an(norum) L Tychia uxor [Ill?] una socra. I(c) e(st) (Hemen Ródano ehorztua, jopua, Atilioren semea, 50 urtekoa. Oroigarri hau bere emazte “Tychia” eta amaginarreba “Illuna”-k jarri diote).
Cesar Augustoren izena duen inskripzio bat dago Veleian, “cariete eta venneses-ek” eskainia. Veleia, gaurko Okako Iruñan, euskal hiririk garrantzitsuena zen, Tarraconense probintziako hirugarren hiria, Tarraco hiriburuaren (Tarragona, 20.000 biztanle orduan) eta Caesaragustaren ondoren (Zaragoza, 20.000 biztanle). Bere unerik gorenean 10.00 biztanle eduki zituen (Ikus azpiko oharra Iruña-Veleia auziaz).
 |
"Hauek dira hamazazpi epigrafeetan irakur daitezkeen izenak (beren horretan, desinentzia eta guzti), ondoan, parentesi artean, bakoitza edirendako herriarekin eta argitara emandako urtearekin: ERRENSAE (Larraga, 1989), HELASSE (Miñao, 1970), HERAVSCORRITSEHE (Atharratze-Sorolüze, 1638), ITSACVRRINNE (Izkue, 1960), LACVBEGI (Uxue, 1929), LARAHE (Iruxo, 1996), LARAHI (Erre- zu, 2022), LARRAHI (Muruzabal Andion, 1940), LOSAE (Lerate, 1946), [L]OSAE? (Zirauki, 1979), LOSAE (Burumendi, 1981), LOXAE (Argiñaritz [Girgillao], 1943; desagertua), LOSAE (Anitz [Zirauki], 2022), SELAITSE (Barbarin, 1911), SELATSE (Barbarin, 1911), S(ELA[I]TSE?) (Barbarin, 1946), VRDE (Muzki, 2012)" (L.M. Zaldua Etxabe). Izquierda: LOSAE (Zirauki) Derecha:LARRAHI (Muruzabal Andion, 1940), museo de Andelo Izquierda: LACVBEGI (Uxue, 1929)Derecha: VRDE (Muzki, 2012) |
 |
| Selase y Errensae |
Goi Nafarroa: baskoiak ia gehienak. Erdialdea eta Ebro ibarra nekazaritzarako oso egokiak izanik, erromatartuenak dira, baina euskal hitz gehien dituena da:
Uxue (Lacubegi), Barbarin (Selatse, selaitse), Gares, Lerga, Izkue (Itsacvrrinne, Abisunhar), Lerate (Losae), Zirauki (Losae/Loxae), Argiñartiz Guirguillano (Urde, Loxae), Muzki-Imotz (Urde), Burumendi-Allotz (Losae), Larraga (Errensae), Errezu (Larahi), Gesalaz (Larahe/ Larrahi), Eslaba, Zangotza, Lerga (Abisunhari), Urbiola (Edsuri), Muez (Or[du]netsi), Muruazabal de Andion (Andelos)-Mendigorria (Urchatetelli, Larrahi), Irujo (Larahe), Tafalla (Agirseni), Ziraurki (Losae), Arguiñáriz (Loxae), Tafalla (Thurscando -L-M. Zalduaren ustez atxizkia euskera izan liteke-) eta abar.
 |
| UMMESAHAR, NARHUNGESI y ABINSUNHARI (Lerga, Goi Nafarroa). |
 |
| Carcastillo (Goi Nafarroa), baskoien sinbolismo propioa duena |
 |
| Nafarroa Garaiko Biana (La Custodia), beroien Herrikoa zen |
EUSKARAZKO HITZAK BESTE LEKU BATZUETAN ERE
Lurralde horietatik kanpo, baina Herri euskaldun hauen eta gero Baskonia historikoren lurraldeetan, euskarazko hitzak dituzten ondorengo beste hilarriak edo aldare-harriak ditugu:
Zaragozako probintzian: Cinco Villas baskoien lurraldean eta inguruetan, Exea de los Caballeros bezalako herrian: Valpalmas (Serhuhoris), Sofuentesen (Dusanharis eta Argitanus), Los Bañales Uncastillon eta Sadabatik gertu (aintzineko Tarraca: Irurcidarin eta Ederetta,) eta “Eihar” teonimoa “Tabla de Contrebian” Botarritako brontzeen artean.
Zaragoza kapitaletik 22 Kmtara. berriki, Artiedan ere agertu dira euskarazko hitzak 2022. urtean.
Ekialdeko Kantabrian: Otañesen, autrigoia: Salus Umeritana. Beraz, euskarazko hitz bi ditugu gutxienez autrigoien lurretan.
 |
| Otañesko patera, sakrifizioetan erabiltzen zen sakonera txikiko antzinako plater edo ontzia, II. eta IV. mendeen artean datatua hobeto ezin zehaztu gabe; bertan, SALUS irakurtzen da, goian erdian, eta ondoren, V-ME-RI-TA-NA ontziaren kanpoko zirkunferentzian. |
Errioxan: Momentuz, 19 hilarri edo aldare-harri agertu dira euskarazko hitzekin. Adibidez, San Andres de Cameron, beroiak: Agirsaris.
Estela hauen gainean, Urbano Espinosak egin du lanik garrantzitsuena, eta hauxe argitzen digu: “oinarrizko gauzatze teorikoa eta ale batzuen arteko distantzia geografikoa eta kronologikoa ikusirik , ezin dira "lapidaria officina" berekoak izan.
Moztu zituzten jendearen homogeneotasun sozial eta kulturaletik eratorriak behar dute izan, eta horrek adierazten du, iberismoaren adierazpen bat eremu horietan (euskal Herriei buruz ari da baina). Zeltak ez direla gaietan, sinboloetan eta onomastikan ikusten da. Horietan, latina erabiltzeak, bere hizkuntzako idatzizko ezagutza eza salatzen du”.
Errioxa osoan momentuz agertutako euskarazko hitzak, hauexek dira: Agirseni, Lesuridantar, Aemilia, Aranciris, Arathar, Agirsar, Attasis (Atta eta latinezko genitiboa) eta abar.
 |
| "El Euskera en La Rioja", Eduardo Aznar Martínez |
Luis Nuñez Astrain, iritzi berekoa zen: “Iregua eta Leza ibaien goialdeko haranetan aurkitutako inskripzioek (Agirsar, adibidez, Iregua ibaiaren jaiotzatik gertu agertzen da), euskal presentzia antzinakoa bermatzen dute Beroien artean, hau da, “saltus”-en".
 |
| Sorian "Sensenco" |
Beraz, Ebro bailarako hilarri edo aldare-harri hauetan espezializatutako arkeologoek, baztertu egiten dute hauen zeltismoa, inguruko erromatar aurreko Herri euskaldunen indigenek egin zituzten.
Are gehiago, hilarri horiek beste batzuen jarraipena dute Erdi Aroan, 54 hilarriren gehiago gutxienez, sinbolo indigena berberekin; horrela, frogatuta geratuko litzateke biztanleria euskaldunaren biziraupena.
Soria: Soriako Errioxan (baskoia), Vallorian Cidacos ibaian: Oandiseen. Tierras Altas: Belson, Laurce, Onso, Onse, Sesenco...
Azken urteotan, hilarri berriak agertu dira Soriako lurralde garaietan. Horietako batzuk, K.o. I. eta II. mendeetakoak dira, eta momentuz guztira 40 dira.
Lleida: Guissonan (La Segarra) jacetaniar baskoiak (Iessó), Florejacs (Lavrbeles), Val de Aran auskotarra eta Pallarseko Isonan baita ere (Aeso).
LEHEREN Aran araneko museoan.
ONDORIOAK
Baskoniako estela horietako bakar batek ere ez ditu erromatarren aurreko sinbolo eta apaingarri zelta edo iberiar ezagunak, gurutze zelta ezagunak barne, beraz, ez dute zelten munduarekin zerikusirik.
V-VII. mendeetako Toledoko Kontzilioetan, aginduak eman ziren hilarri hauen erabilera debekatzeko, erabat lortu gabe. Are gehiago, XI. mendean, milurtekoaren aldaketarekin, bertako hilarrien kultura berriro zabaldu zen Nabarra osoan zehar.
Antso III.a Nagusia (1005-35) errege nafarrak, Leireko monasteriotik Iberiar Penintsulan lehen erromanikoa sartuz batera, hilarrien euskaldunen kultura hau baskoien erresumatik zabaldu zen berriro ere. Gerora, Pirinioen iparralde osoan zehar, Erreforma Protestantearekin batera, XVI. mendean indarra hartu zuten hilarriek.
Pirinioen Hegoaldean aldiz, azken hilarriak bat datoz Nabarrako 1512eko espainiar inbasioarekin. Iparraldean mantendu ziren, Frantziar Iraultzara arte (1789), euskaldunak eta gure kulturak, izugarrizko jazarpenak izan genituenean, frantsesa ez jakiteagatik edo eta gure lege propioak edukitzeagatik.
 | ||
Bizkaiko Goi Erdi Aroko hilarriak, erromatarren garaiko gure sinbolo berdinekin, non ez baitago sinbolo zeltikorik. |
Ezbairik gabe, mugako eskualdeetan (Garona eta Ebro ibarretan), eremu elebidun zabalak edo hizkuntza zeltak eta iberikoak dituzten jendearen kokalekuak egongo ziren, baita erromatar legionarioek sortutako hirietan. Baina, ikusitako hilarriak eta aldare-harriak autrigoi, karistiar, barduliar, baskoi eta beroien eskualdeetan euskarazko teonimo eta antroponimoekin, jende hauen ama-hizkuntza euskara zela adierazten digute, edo behintzat, gehientsuenena.
AMAIERA
Baina hauek ez dira euskarazko hitzik zaharrenak, txanponek edo numismatikak, euskarazko hitz gehigarri ugari ematen dizkigute, baita inskribatutako brontzeek, hurrengo artikuluan irakurri dezakegun bezala:
 |
| Ascoliko brontzea, euskarazko izenak dituzten baskoi zaldunekin |
OHARRA
2020an Eliseo Gilen aurkako epaia atera zen, Iruña-Veleiako ostraken faltsifikazioagatik, agertutako euskarazko 180 hitz eta 10 esaldiak barne.
Titular handietatik kanpo, epaiak dena oraindik gehiago ilundu zuen. Gainera, prozesuko irregulartasun nabariak izan zituen proben zaintzari dagokionez —akusazioak baitzituen—, edo epaileak uko egin zionean defentsari piezak datatzeari, itxuraz arrazoirik gabe eta altxor publikoarentzat kosturik gabe, horrek defentsa-gabezia nabarmena ekarri zuen.
Hala ere, epaileak esan zuen 35 hitz ez zirela manipulatu eta beste batzuk bai. 2022an, berriro "ATA" agertu da harresiko horma baten eta urte batzuk lehenago Luis Nuñezen taldeak "ur" eta "Veleian" euskaraz deklinatua aurkitu zuten, gutxienez.
Egiazkotzat jotzen diren pieza eta ostraken zerrenda ematen dugu jarraian, piezaren zenbakiarekin eta euskarazko testuarekin. Agian, beste zenbait hitz euskaraz egon litezke:
NERI
ATA
ATARE IZAN
GEURI ATA
GEURI ATA ZUTAN---BADI ZUR
JAN TA EDAN DENOS
ATA ZURE NAIA
GEURE ATA ZUTAN GEURE ATA ZUTAN IZAN
ATA-AMA NEBA-REBA-SEBA-SABA-MONA
NEU NAIA NEURI
ILAR LURA SUA
BETA ZURI AROS URDIN GORI BE NEURE ZURE
BETI NEURE...
VELEIA GORI VELEIA NOVVA
JAN UAN ZUTA
GEURE ATA ZUTAN SERANA SANTU ISAN BETI SEURE IZENA ETOR
EGIN BEDI NEURE NAIA SI
JAN UAN ZUTA
 |
 Liburua AMAZONen eros daiteke (gazteleraz) |
